پایگاه خبری ایلام امروز؛ علی رضا تهرانی فر کارشناس ارشد مدیریت رسانه و علوم ارتباطات: این روزها تشخیص بین پیام خبری  صحیح و معتبر از پیام های خبری جعلی غیر معتبر دشوار شده است؛ گاهی خبر در قالب ریپورتاژ ذهن مخاطب را درگیر می کند اما در واقع تبلیغ یک برند، کلا یا خدماتی است؛ گاهی هم یک پیام تخیلی ساخته ذهن بلاگری معروف در خصوص موضوعی تبدیل به خبر می شود و مخاطبان را با خود می کشاند اما در واقع خبری جعلی بیش نبوده است. اما در مقابل خبری واقعی حاصل کار پیگیری و تحقیق خبرنگاران در خروجی رسانه ای معتبر چونکه با باورهای قبلی مخاطبان همسازگار نیست و یا اینکه با فضای هیجانی و احساسی حاکم همسو نیست از سوی مخاطبان هرجند درست هم است پذیرفته نمی شود.

مخاطبان شبکه های اجتماعی معمولا تشنه خبرهای تازه ای هستند که البته با باورهای قبلی آنها همسو باشد، یعنی آنها را تقویت یا تایید کند؛ همین پاشنه آشیل موجب می شود جاعلان خبرهای جعلی مخاطبان را به دام چرخه جلب توجه، پذیرش، تایید و بازنشر خبر جعلی بیدازند.

شبکه های اجتماعی این قدرت را به مخاطبان داده اند که در کنار گیرنده بودن تبدیل به فرستنده نیز شوند؛ مخاطب در این شبکه ها از حالت فعال به بیش فعال تبدیل شده است. ثانیه ای فیدهای جدید در اینستاگرام، استوری های جدید، توییت های جدید در توییتر و هزاران پیام در گروها و کانال های مختلف تلگرام و واتساپ بر روی صفحه تلفن همراه شخص ظاهر می گردد.

فرد با انبوهی از پیام های مختلف و بی وقفه همانند رودخانه ای خروشان روبرو می گردد که توان مقاومت در مقابل آنها وجود ندارند و این پیام ها هستند که مخاطب را به هر سویی که می خواهند با خود می برند و مخاطب نیز در مقابل  به قطره ای از این رودخانه بیکران انفجار اطلاعاتی در شبکه های بیشمار اجتماعی تبدیل می شود.

پیام های مختلف از افراد مختلف به صورت لحظه ای در کمتر از ثانیه ای ظاهر می شوند و سریع می گذرند، مخاطب قدرت تجزیه و تحلیل و تشخیص را از دست می دهد؛ زمانی که شما در مقابل پیام های بیشمار از سمت و سوی مختلف قرار می گیرید دیگر فرصتی برای تفکر در مقابل آنها را ندارید.

در این میان برخی از این پیام ها فیک یا جعلی هستند؛ پیام های جعلی عموما ویژگی های مشترکی دارند؛ این پیام ها در ظاهر و شکل خبر ایراد و اشکالی ندارند و قابل باور می باشند بخصوص زمانی که از سوی منابعی منتشر می گردند که به نوعی رهبر فکری بشمار می آیند و معتبر هستند؛  در این مواقع مخاطب کمتر در خصوص صحت و سقم پیام شک می کند چونکه از منبع خود اطمینان دارد همین اطمینان به منبع است که موجب پذیرش بی چون و چرای پیام های آن می شود. اطمنیان به منبع بدون توجه به اینکه آیا اصل پیام درست است یا نه باعث می گردد فرد گیرنده پیام بدون اینکه در خصوص صحت و سقم خبر تحقیقی کند آن را برای دیگران ارسال می کند و بازنشر می نماید. این فرد خود ممکن است برای گروه دیگری از افراد جامعه رهبر فکری باشد؛ همین جریان به صورت شبکه ای ادامه پیدا می کند.

آنچه که باعث می گردد افراد در خصوص خبرهای فیک یا جعلی کمتر تحقیق کند و بدون تفکر آنها را بپذیرد، مبنای احساسی و هیجانی بودن اینگونه پیام ها هستند؛ در مواقع بحران های اجتماعی سیاسی میزان خبرهای فیک یا جعلی به صورت قابل توجهی افزایش پیدا می کند.

در این دوران فضای هیجانی بر جو عمومی جامعه حاکم است؛ افراد دوست دارند خبرهایی را باور کنند که پایه های قبلی تفکر آنها را تایید یا تقویت می کند، برای نمونه در زمان اعتراضات اخیر پس از فوت مهسا امینی در کشور فضای مجازی سرشار از خبرهای مربوط به بیانیه های حمایتی ارتش از مردم بود؛ حتی از زبان فرمانده ارتش نیز پیام های تهدید آمیزی نسبت به دیگران نهاد های امنیتی منتشر می شد؛ در کمال تعجب و شگفتی مخاطبان شبکه های اجتماعی اکثرا این پیام های که در جعلی بودن آنها شکی وجود نداشت را می پذیرفتند و برای دیگران نیز ارسال می کردند.

نمونه بعدی خبر جعلی خبرهای مربوط به فوت شدن یکی از سران ارشد کشور بود؛ این خبر جعلی آنچان در فضای مجازی می چرخید که عده ای در درستی آن شکی نداشتند. همچنین فرستنده و ایجاد کننده خبرهای جعلی با نیت سو و قصد قبلی دست به انتشار آنها می زند؛ ممکن است نیت اقتصادی یا سیاسی اجتماعی فرهنگی داشته باشد، یا به قصد آسیب زدن به فرد یا افراد آنها را منتشر کند. همین مورد و مورد قبلی با هدف و نیت های سیاسی اجتماعی منتشر شده اند.

منبع این خبر مدیر یکی از رسانه های معتبر کشورهای همسایه بود؛ هر بار که خبر منتشر می شد از زبان این فرد بازگو می کردند؛ اعتبار بالای منبع خبر موجب شده بود که مخاطبان آن را بپذیرند؛ همچنین فضای هیجانی و بحرانی حاکم بر جامعه مزید بر علت شده بود.

بررسی نمونه های ذکر شده نشان می دهد که خبرهای جعلی چند ویژگی مشترک دارند؛ یک اینکه مبنای احساسی و هیجانی دارند،دو در زمان بحران بیشتر قابل پذیرش هستند، سه پوسته و ظاهر منطقی دارند چهار از اعتبار منبع برخوردارند، پنج کاربران بدون تفکر و تجزیه و تحلیل آنها را می پذیرند چون پایه های باورهای قبلی آنها تایید یا تقویت می کنند و آخرین ویژگی آنها با قصد و نیت اقتصادی، اجتماعی، سیاسی یا فرهنگی آنها را منتشر می کنند.

مثال خبر مربوط به « حمایت فرمانده ارتش ایران از معترضان » این خبر ظاهرن منطقی است ممکن است ارتش از مردم حمایت کند، اما حاصل فضای هیجانی روزهای اخیر بوده و از دل هیجانات و احساسات معترضان خارج شده است و یک خبر احساسی است؛ ارتش در شرایط کنونی هرگز از معترضان حمایت نخواهد کرد؛ از سوی افرادی منتشر شده که خود رهبر فکری بوده اند اما در دام هیجانات و احساسات افتاده اند و خود نیز گرفتار چرخه انتشار خبر جعلی افتاده اند، فرد بدون اینکه فکر کند و تجزیه و تحلیل کند آیا واقعا فرمانده ارتش که خود از منصوبان و افراد معتمد نظام است به یبکاره چگونه به نظام پشت می کند اصلا این خبر از کجا آمده است منبع اصلی خبر رسانه های رسمی هستند یا افراد وابسته به حکومت چه کسی این خبر را منتشر کرده است؟! با کمی تفکر می توان متوجه جعلی بودن آن شد ، برخی افراد دوست دارند و آرزو دارند ارتش از مردم حمایتی داشته باشد؛ ارتش همواره پناه ملت بوده است همین انگاره ذهنی  باعث شده خبر مربوطه که مبنای احساسی داشته و با باور آنها هماهنگ باشد را به راحتی بپذیرند.

فضای مجازی بخصوص شبکه های اجتماعی در هفته های اخیر مملو از خبرهای جعلی شده است، خبرهایی که افراد را سردرگم کرده است و قدرت تشخیص را از آنها گرفته است. مخاطبان در زمان بحران های اجتماعی سیاسی بیشتر بدنبال اخبار می گردند؛ می خواهند از آخرین تحولات مربوط به بحران اطلاع پیدا کنند و تشنه آخرین خبرها هستند؛ همین لحظه ای است که در دام خبرهای فیک یا جعلی می افتند؛ فرد با توجه به نیاز قبلی به دنبال خبر می گردند، افراد دیگری هم از نیاز مردم اطلاع دارند و دست به انتشار خبرهایی می زنند که با نیاز مردم همسو باشند یعنی خبر سازی می کنند، همانطور که ذکر شد با نیت اقتصادی یعنی افزایش تعداد فالور برای تبلیغات بیشتر یا نیت سیاسی برای رسیدن به مقاصد مورد نظر یا برهمدن نظم اجتماعی خبرهای احساسی را برای تحریک و تهیج احساسات مردم منتشر میکنند.

در این شرایط توصیه می شود مخاطبان توجه نکنند چه کسی می گوید به اینکه چه می گوید بیشتر دقت کنند، خبرها را با ترازوی عقل و منطق مورد بررسی دقیق قرار دهند، از انتشار و بازنشر خبرهایی که منبع آنها مشخص نیست و یا از سوی رسانه های رسمی منتشر نشده است خودداری کنند. تحت تاثیر جو عمومی و فشار اجتماعی خبرهای جعلی را باور نکنند. زیرا گاهی فشار اجتماعی و تکرار یک دروغ موجب باور پذیر شدن آن می گردد. صرفا اینکه عده زیادی خبری را به صورت انبوه  استوری و پست و توییت و ریتوییت کرده اند دال بر صحت آن خبر نیست؛ زیرا ممکن است همگی تحت تاثیر هیجانات مقطعی بر مبنای احساس در دام چرخه خبر جعلی افتاده باشند.

خبرهایی که با باورهای قبلی همسو نیستند یا آنها را تایید یا تقویت نمی کنند را نادیده نگیرید و سعی کنید همه خبرها را یعنی خبرهای که دوست ندارید یا نمی خواهید آنها را قبول کنید را نیز با دیدگاهی باز و متطقی مطالعه کنید و با تفکر و تعقل آنها را مورد سنجش قرار دهید. هر استوری یا پستی را بدون تفکر ، تعقل و تحقیق بازنشر نکنید، احساسات خود را در زمان دریافت برخی خبرهایی که دوست دارید اتفاق بیوتند کنترل کنید. جاعلان خبرهای جعلی با نیت قبلی در کمین هستند مراقب باشیم ما نیز جزیی از چرخه جعل خبرها آنها نباشیم.